рд╢рддाрдм्рджी рдХे рд╕ाрдХ्рд╖ी : рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рднाрд╖िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा - рдмी. рдПрд▓ .рдЖрдЪ्рдЫा

Dr. Mulla Adam Ali
0

Ramdarash Mishra

Ramdarash Mishra

рд╡рд░ेрдг्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдЬी рдХे рдЬрди्рдорджिрди 15 рдЕрдЧрд╕्рдд рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдЖрд▓ेрдЦ। рд▓ेрдЦрди рдХी рдЬीрд╡ंрдд рд╕рдХ्рд░िрдпрддा рдХे рд╕ाрде рд╕ौрд╡ां рдЬрди्рдорд╡рд░्рд╖ рдордиा рд░рд╣े рдЗрд╕ рд╢िрдЦрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдХो рд╢ुрднрдХाрдордиाрдПं।

рд╢рддाрдм्рджी рдХे рд╕ाрдХ्рд╖ी : рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рднाрд╖िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा

- рдмी. рдПрд▓ .рдЖрдЪ्рдЫा

     рдбॉ. рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдХी рдЙрдкрди्рдпाрд╕-рдпाрдд्рд░ा рдЖंрдЪрд▓िрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдпों рдФрд░ рдорд╣ाрдирдЧрд░ीрдп рдЕрдиुрднрд╡ों рдХे рджो рдз्рд░ुрд╡ांрддों рдХे рдмीрдЪ рдХा рд╕ेрддु рд╣ै। рд░ाрдк्рддी рдФрд░ рдЧोрд░्рд░ा рдирджिрдпों рдХी рдЙрдлрдирддी рдзाрд░ाрдУं рдХे рдмीрдЪ рдлैрд▓े рдЬрд╡ाрд░ (рдЕंрдЪрд▓) рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं, рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдФрд░ рдЖंрдЪрд▓िрдХ рд░ंрдЧों рдХो рдмुрдирддी рд╣ुрдИ рдпрд╣ рдФрдкрди्рдпाрд╕िрдХ рд╕рд░्рдЬрдиा рдорд╣ाрдирдЧрд░ीрдп рдмोрдз рдХा рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рддी рд╣ै। рдорд╣ाрдирдЧрд░ рд╕े рдкुрдирд░ाрд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрдХрд░ рджेрд╣ाрддी рд╢рд╣рд░ рдХे рдмрджрд▓рддे рдЬीрд╡рди рдХो рджृрд╢्рдпाрдд्рдордХ рдмрдиाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдорд╣ाрдирдЧрд░ीрдп рдЕрдиुрднрд╡ों рдХे рднीрддрд░ рд╕े рдЖँрдЪрд▓िрдХ рд╕्рдоृрддिрдпाँ рдЭрд▓рдХрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ैं рдФрд░ рдЖँрдЪрд▓िрдХрддा рдХे рднीрддрд░ рд╕े рд╢рд╣рд░ рдЭाँрдХрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рджुрд╣рд░े рдХрдеाрд╢िрд▓्рдк, рджुрд╣рд░े рдкрд░िрд╡ेрд╢, рджुрд╣рд░ी рднाрд╖ा рдФрд░ рджुрд╣рд░े рдЕрдиुрднрд╡ рд╕ंрдХ्рд░рдоिрдд рд╣ैं। 'рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧ' рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдкाрдд्рд░ рдирд░рд╕िंрд╣ рд╕ाрд╣ी рдХрд╣рддे рд╣ैं- " рдЕрдЬрдм рд╡िрдбрдо्рдмрдиा рд╣ै рд╕ाрд╣рдм, рдХि рдорд╣ाрдирдЧрд░ рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдХो рдЖрдкрдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рджेрд╣ाрдд рдХी рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЧंрдз рдоिрд▓рддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рджेрд╣ाрддी рд╢рд╣рд░ рдХे рд▓ेрдЦрдХों рдоें рдорд╣ाрдирдЧрд░ рд╕ाँрд╕ рд▓ेрддा рд░рд╣рддा рд╣ै।” (рдкृрд╖्рда 60) рдкрд░ рдпे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЖँрдЪрд▓िрдХ рдФрд░ рдорд╣ाрдирдЧрд░ीрдп рдЕрдиुрднрд╡ों рдХो рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рджाрдпрд░ों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рдордЯिрдпाрд▓ी рдЧंрдз рдФрд░ рдорд╣ाрдирдЧрд░ीрдп рд╕ाँрд╕ों рдХो рдлैрд╢рди рдХे рдмрддौрд░ рдЬिंрджा рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдирд╣ीं рджेрддे। рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рдЕрди्рддрд░ंрдЧрддा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЕंрдЪрд▓ рдХी рддрдкрди рдФрд░ рдорд╣ाрдирдЧрд░ рдХे рдЕрдирдЬрдмीрдкрди рдоें рдЭुрд▓рд╕рддे рддिрд░рд╕्рдХृрдд рд╣ोрддे рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╡ेрджрди рдХो рдкрд░िрджृрд╢्рдпाрдд्рдордХ рд╢िрд▓्рдк рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдпे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдк्рд░ेрдордЪрди्рдж рдФрд░ рдЖँрдЪрд▓िрдХ рдзाрд░ा рдХे рд╕ंрдзि- рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै।

     рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рднाрд╖ा рдЕंрдЪрд▓ рдФрд░ рджेрд╣ाрддी рд╢рд╣рд░ рдХे рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рднीрддрд░ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХी рдпрдеाрддрде्рдпाрдд्рдордХ рд╕рд░्рдЬрдиा рдХрд░рддी рд╣ै। рдЖंрдЪрд▓िрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╡िрдз рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों, рдЙрдд्рд╕рд╡ों, рднाрд╖ा - рдоुрд╣ाрд╡рд░ों, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдФрд░ рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдЪुрдиाрд╡ी рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рдХाрд░рдг рд╣ुрдП рд╡िрд╖ाрдХ्рдд рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХो рд╕ंрдХेрддिрдд рдХрд░рдиे рдоें рд▓ेрдЦрдХीрдп рд╕ंрд╡ेрджрди рдЬिрддрдиा рд╕ूрдХ्рд╖्рдо-рдЧ्рд░ाрд╣ी рд╣ै, рднाрд╖ा рдЙрд╕ी рд╕ंрд╡ेрджрди рдХी рдк्рд░рдд्рдпाрдпिрдХा рд╣ै। “рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ" рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдкाрдд्рд░ рд╕рддीрд╢ рдХो рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि 'рдХрдЫाрд░ рдХी рднाрд╖ा рдПрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рдХрдИ рд╣ैं, рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╡िрдз рд╕्рд╡рд░ рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рдкрд╣рдЪाрдирдиा рд╣ै, рд╣ाँ рдЙрди्рд╣ें рдкрд╣рдЪाрдирдиा рд╣ै, рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рднीрддрд░ рдЫिрдкे рд╣ुрдП рд╕рдд्рдп рдХो рдкрд╣рдЪाрдирдиा рд╣ै।" (рдкृрд╖्рда 99) рднाрд╖ा рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдЬीрд╡рди рдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╣ै, рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╡िрдз рд░ंрдЧों, рдХрд╖ाрдп- рдЕрдиुрднрд╡ों, рддрдкрддे рдпрдеाрд░्рде, рд░ीрддрддी рд╣ुрдИ рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рд▓рдп рдФрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХी рдкрд╣рдЪाрди। рдЗрд╕ीрд▓िрдП "рд╡рд╣ рд▓ोрдЧों рдХी рдЖँрдЦों рдоें рджेрдЦрддा рдеा, рдЖँрдЦों рдоें рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХी рднाрд╖ा рдЙрдЧी рд╣ोрддी।" (рдЖрдХाрд╢ рдХी рдЫрдд, рдкृрд╖्рда 29) рдЖँрдЦों рдоें рдЙрдЧी рднाрд╖ा рдоाрдирд╡ीрдп рд╡िрд╡рд╢рддाрдУं, рднीрддрд░ी рд╣िрд╕्рд╕ों рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╕рдХ рдФрд░ рдпрдеाрд░्рде рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдоूрдЪी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рднाрд╖ा рдХेрд╡рд▓ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХो рд╣ी рдоूрд░्рдд рдирд╣ीं рдХрд░рддी, рдПрдХ рд╕рдордЧ्рд░ рднाрд╡-рдмिрдо्рдм рдХी рд╕рд░्рдЬрдиा рдХрд░рддी рд╣ै। рдРрди्рдж्рд░िрдп рдФрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рд╕ंрд╡ेрдЧों рдХी рдЬीрд╡рди рд╕ृрд╖्рдЯि рдХрд░рддी рд╣ै।

       рдХрде्рдп рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рднाрд╖ा рдПрдХ рдЫोрд░ рдкрд░ рдаेрда рдЖँрдЪрд▓िрдХ рджेрд╣ाрддी рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░े рдЫोрд░ рдкрд░ рдкрд░िрдиिрд╖्рдаिрдд рдорд╣ाрдирдЧрд░ीрдп । рд▓ेрдХिрди рдХрдеा рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдЗрди рджोрдиों рдЫोрд░ों рдХे рдмीрдЪ рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рд╣ै। рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдЖँрдЪрд▓िрдХ рдз्рд╡рдиिрдпों, рд╢рдм्рджों рдФрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖िрдХ рдк्рд░рдпोрдЧों рдХा рд╡्рдпाрдкрдХ рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдкрд░ рджेрд╣ाрддी рд╢рд╣рд░ рдФрд░ рдорд╣ाрдирдЧрд░ рдХी рдУрд░ рдЙрди्рдоुрдЦ рд╣ोрддी рд╣ुрдИ рдЙрдкрди्рдпाрд╕-рдпाрдд्рд░ा рдЖँрдЪрд▓िрдХ рд░ंрдЧों рдФрд░ рднाрд╖िрдХ рдк्рд░рдпोрдЧों рдХो рдХрдорддрд░ рдХрд░рддी рдЬाрддी рд╣ै। рднाрд╖ा рдХे рд╕ाрдоाрди्рдп рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдоें рд╣ी рдЖँрдЪрд▓िрдХ рд╢рдм्рдж рдпा рд╡िрдХृрдд рддрдд्рд╕рдо рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдХा рд╕ंрджрд░्рднाрдиुрдХूрд▓ рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рди рддो рдЖंрдЪрд▓िрдХрддा рдХा рдоोрд╣ рдФрд░ рди рд╣ी рдкрд░िрдиिрд╖्рдаिрдд рднाрд╖ा рд╕ाрдоाрди्рдп рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдХो рдмाрдзिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।

     рд╕्рдеाрдиीрдп рд░ंрдЧрдд рдФрд░ рдкрд░िрд╡ेрд╢рдмोрдзी рд▓рдп рд╕े рд╕ंрд╕िрдХ्рдд рдз्рд╡рдиि-рдк्рд░рдпोрдЧों рд╕े рдЖँрдЪрд▓िрдХрддा рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╕्рд╡рд░ाрдЧрдо (рд▓िंрдЧोрдЯी, рдкंрдЪाрдпрдд-рд╡ोंрдЪाрдпрдд, рджрд╡ा-— рдмोрдмा, рдЗрд╕рдХूрд▓), рд╕्рд╡рд░ - рд╡िрдХृрддि (рдЪोрдЕрдЕрдк, рдкрдЗрд╕ा рдлрдЗрд╕ा, рдЦेрд▓рд╡ाрдб़, рджोрдЦी, рдЬोрдЧाрдб़, рд░ूрд╕ी (рдкीрдк), рдЕрдиेрддि, рджिрдирджрдпрд▓ा, рдбौрди, (рдбाрдЙрди); рд╡्рдпंрдЬрдиाрдЧрдо (рдмिрдпाрд╣рд▓, рдЪेрд▓рд╡ा, рдЬрд╣рд╡ा), рд╡्рдпंрдЬрди-рд▓ोрдк, (рдоाрд▓рд╡ी рдЬी > рдоाрд▓рд╡ीрдп рдЬी, рдЬिрдирдЧी > рдЬिрди्рджрдЧी, рдХрд▓рдЯ्рдЯрд░); рд╡्рдпंрдЬрди-рд╡िрдХृрддि (рдмेрд╕्рд╕ा, рд╡िрджрдоाрди> рд╡िрдж्рд╡ाрди्, рдЧाрди्рд╣ीं > рдЧाँрдзी, рдЖрди्рд╣ी > рдЖँрдзी, рд╕ाрдоिрд▓, рдирдЦрдб़ा, рдмुрдмुрд╣ुрд╣ूрдд> рднूрдд, рдЦрдбрдЬंрдд्рд░ > рд╖рдбрдпंрдд्рд░, рдорд▓िрди्рди > рдорд▓िрдирдж, рдЪрдордЗрдиी, рднрдпрд╣ु- рдмрд╣ू ,рдПрдо्рдоेрд▓े > рдПрдо.рдПрд▓.рдП., рдбाрдЧрджрд░- рдбॉрдХ्рдЯрд░, рдорд░рддрдХ > рдоृрддрдХ) рдЖрджि рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рдЖंрдЪрд▓िрдХ рдз्рд╡рдиि-рдк्рд░рдпोрдЧ рдЬрдирдкрджीрдп рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдпрдеाрд░्рде рдХे рд╡्рдпंрдЬрдХ рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдХрд╣ीं рдХрд╣ीं рдЕрд╕ाрд╡рдзाрдирддा рднी рджृрд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдЖंрдЪрд▓िрдХ рдз्рд╡рдиिрдпों рдоें 'рд╢' рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ 'рд╕' рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдкрд░ рдХुрдЫ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдирд╣ीं— "рджिрдирджрдпрд▓ा рдХो рдЦूрдм рдХрдЪрд░ рдХрд░ рдоाрд░ूँ рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдоा рд╢ांрдд рдХрд░ूं।" (рдмिрд░рдЬू рдХा рдХрдерди, рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ, рдкृрд╖्рда 238) рдиिрддाрди्рдд рдЧंрд╡рдИ рдкाрдд्рд░ों рдХे рдоुрдЦ рд╕े рдЖंрдЪрд▓िрдХ рдмोрд▓ी рдХा рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдЕंрдЪрд▓ рдХी рдЖрдд्рдоा рдХो рдоुрдЦрд░ рдХрд░рддा рд╣ै, рдкрд░ рдРрд╕े рдЕंрд╢ों рдХी рди्рдпूрдирддा рд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЕрдзिрдХ рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖्рдп рдПрд╡ं рд╕ंрд╡ाрджी рдмрди рдЧрдпे рд╣ैं।

       рд╡िрд╡िрдз рдЕрдиुрд░рдгрдиाрдд्рдордХ рдз्рд╡рдиिрдпों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднी рд╕ाрд░्рдердХ рдПрд╡ं рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╡्рдпंрдЬрдХ рд╣ै। рд▓ोрдХрдЧीрддों рдХे рд╕рди्рдиिрд╡ेрд╢ рд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд▓рдпाрдд्рдордХрддा рдФрд░ рдЕंрдЪрд▓ рдХा рджрд░्рдж рдоुрдЦрд░ рд╣ुрдП рд╣ैं। рдкрд░ рдЕрдиुрд░рдгрдиाрдд्рдордХ рдз्рд╡рдиिрдпाँ рд╢्рд░ुрддि-рдмिрдо्рдмों рдФрд░ рдЖंрддрд░िрдХ рд▓рдп рдХो рд╕ंрдЬोрддी рд╣ैं। рдкुрдХ рдкुрдХ рдкुрдХ рдкुрдХ (рдорд╢ीрди рдХी рдз्рд╡рдиि), рднрдЯ рднрдЯ рднрдЯ рднрдЯ (рдЯ्рдпूрдмрд╡ैрд▓ рдХी рдз्рд╡рдиि), рдкрдб़ рдкрдб़ рдкрд░ рдкुрд░ (рдбाँрдаों рдХे рдлрдЯрдиे рдХी рдз्рд╡рдиि), рд╣рдЯ्рдЯ, рд╣рдЯ्рдЯ (рдЦрд▓िрд╣ाрди рдХी рдЧूंрдЬ), рдЙрд░्рд░ рдЙрд░्рд░ (рдмрдХрд░ी рдХे рдкुрдХाрд░рдиे рдХी рдз्рд╡рдиि) рдХрдЪ рдХрдЪ рдХुрдЪ рдХुрдЪ (рдХुрдЪрдХुрдЪिрдпा рдкрдХ्рд╖ी), рдХु рдК реР реР реР (рдХुрдд्рддे рдХा рд░िрд░िрдпाрдиा) рдоुрд░्рд░рдУ рдоुрд░्рд░рдУ (рдкрдХ्рд╖ी рдХा рд░िрд░िрдпाрдиा), рдХिрд░ी рд░िрд░ि рдХिрд░ी рд░िंрдЧрд░िрд░ी (рд╕ाрд░ंрдЧी рдХी рдз्рд╡рдиि), рдаिрдб्, рдаिंрдЧ рдзрдк्рдк, рд╡िрдзрдк्рдк, рдзिрдзрдк्рдк (рддрдмрд▓ा), рдЦрдб рдб рдб рдЦрди рдЦрдб рдб рдб рдЦрди (рдЬूрддों рдХी рдЖрд╡ाрдЬ), рд╕рдкाрд╕рдк (рдмेंрдд рдХी рднाрд░ рдХी рдз्рд╡рдиि), рдзрдо्рдо-рдзрдо्рдо (рдкीрда рдкрд░ рдоुрдХ्рдХे рдХी рдЖрд╡ाрдЬ), рдШुрд░ рдШुрд░ рдШुрд░ рдШुрд░ (рдкाрдиी рдЧिрд░рдиा), рдЧрдбрдо, рдЧुрдбрдо, рдЧुрдбрдо- рдХрдб़рдХрдХ, рдХрдб़рдбрдХ рдЫрд░ рдЫрд░ рдЫрд░ рдЫрд░ (рдмाрджрд▓, рдмिрдЬрд▓ी рд╡ рдмрд░рд╕ाрдд рдХी рдз्рд╡рдиि), рд╣рд╣рд╕ाрд╕- рд╣рд╣рд╕ाрд╕ (рд▓рд╣рд░ों рдХा рдЧрд░рдЬрдиा), рдЭाँрдп рдЭाँрдп рдЭाँрдп (рдмрд░рдЧрдж рдХा рд╣рд╣рд░ाрдиा), рдЭрдХ् рдЭрдХ् рдЭрдХ् (рдХुрд▓िрдпों рдХा рджौрдб़рдиा) рдЖрджि рдЕрдиेрдХ рдЕрдиुрд░рдгрдиाрдд्рдордХ рдз्рд╡рдиिрдпाँ рдоूрд░्рдд рд╣ुрдИ рд╣ैं। рдХрднी-рдХрднी рддो рдЗрдирд╕े рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд╕рди्рдиाрдЯा, рдХрднी рднрдпाрд╡рдиा рд╢ोрд░, рдХрднी рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХा рд░ीрддाрдкрди рдФрд░ рдХрднी рдкाрдд्рд░ों рдХी рдордирд╕्рдеिрддिрдпाँ рд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। 'рдЖрдХाрд╢ рдХी рдЫрдд' рдоें рдХुрддिрдпा рдХी рд░िрд░िрдпाрд╣рдЯ рд░ाрдд рдХी рдЦाрдоोрд╢ рднрдпाрдирдХрддा рдХो рдЧрд╣рд░ा рдХрд░ рджेрддी рд╣ैं। 'рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ' рдФрд░ 'рдЖрдХाрд╢ рдХी рдЫрдд рдоें 'рдЫрдкाрдХ्' рдз्рд╡рдиि рд╕рди्рдиाрдЯे рдХो рдЪीрд░рдХрд░ рд╕्рд╡рдк्рдирднंрдЧ рдФрд░ рдЕрдоंрдЧрд▓ рдЖрд╢ंрдХाрдУं рдХो рдоूрд░्рдд рдХрд░ рджेрддी рд╣ै।

       рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдХрдеाрдд्рдордХ, рд╡рд░्рдгрдиाрдд्рдордХ рдФрд░ рд╡िрд╡рд░рдгाрдд्рдордХ рдЕंрд╢ों рдХी рдк्рд░рдоुрдЦрддा рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░िрд╡ेрд╢рдмोрдзी рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдХा рд╕ाрд░्рдердХ рдФрд░ рд╕рдЯीрдХ рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЕंрдЪрд▓ рдХी рдмोрд▓ी рдЬीрд╡рди рд╕े рд╕ीрдзा рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХрд░ाрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рдХा рд╕ंрдХрдЯ рдЙрдд्рдкрди्рди рди рд╣ो, рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рд╕ाрдоाрди्рдп рд╣िрди्рджी рд╡ाрдХ्рдпों рдХे рдмीрдЪ рдоें рдаेрда рдЖंрдЪрд▓िрдХ рд╢рдм्рджों рдХो рдЧूंрде рджिрдпा рд╣ै, рддाрдХि рд╡े рдЧ्рд░ाрдо्рдп рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖्рдп рдЭрд▓рдХ рджे рд╕рдХें। рдЦेрдд-рдЦрд▓िрд╣ाрди, рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ, рдк्рд░рдХृрддि, рдоौрд╕рдо, рдкрд╢ु рдкрдХ्рд╖ी, рджिрдирдЪрд░्рдпा, рд╣ाрд╕-рдкрд░िрд╣ाрд╕, рдЧाрд▓ी-рдЧрд▓ौрдЪ, рдЙрдд्рд╕рд╡-рдд्рдпौрд╣ाрд░, рд░ाрдЬрдиीрддि рдЖрджि рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдЕंрдЪрд▓ рдХी рд╢рдм्рдж-рд╕ंрдкрджा рдЕрдЫूрддे рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдФрд░ рдЧंрд╡рдИ рдЬीрд╡рди рдХो рдпрдеाрд░्рде рд╕्рд╡рд░ рджेрддी рд╣ै। рдзाрд░ी (рдаाрди), рдЧрдо्рдордЬ (рд╣ँрд╕ी-рдордЬाрдХ), рдХрд▓рди्рджрд░ (рдлाрд▓рддू) рдШाрдЯ рдХрд░рддे (рдЖрд╢рдиाрдИ рдХрд░рддे) рднрд░рднрдЯ्рдЯ (рдЕрдкрд╡िрдд्рд░), рддाрд░ рднाрда, рдЪрдХрд░ोреЬ, рдлрдЯ्рдЯ рдЕंрдЧिрдпा рдмेрддाрд▓, рдкेрдЯрдордбुрд╡ा, рдЪाрд▓िрд╕ांрджрд░, рд╕ाрдб़ा рддोрдб़ी, рдордХुрдиी рдЖрджि рд╢рдм्рдж рдиिрддाрди्рдд рдЖँрдЪрд▓िрдХ рд╣ैं। рд╣рд░рд╡ाрд╣िрди, рдмिрдпाрд╣рд▓, рд╕рд╡рддि, рдХрд░ाрди्рддी, рдбेрд╡рдб़ी, рдирддाрдЗрдд рдЖрджि рд╢рдм्рдж рд╕्рдеाрдиीрдп рдк्рд░рднाрд╡ рд╡ाрд▓े рддрдж्рднрд╡ рд╢рдм्рдж рд╣ैं। 'рдкाрдиी рдХे рдк्рд░ाрдЪीрд░' рдФрд░ 'рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдЖँрдЪрд▓िрдХ рд╢рдм्рджों рдХी рд╕рдШрдирддा рд╣ै। рдкрд░ рдмाрдж рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдРрд╕े рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрдорддрд░ рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЕंрдЪрд▓ рдХी рд╕्рдоृрддिрдпों рдпा рдЧ्рд░ाрдо рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдкाрдд्рд░-рд╡рд░्рдгрдиों рдоें рд╣ी рд╣ुрдЖ рд╣ै।

      рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे рд╢рдм्рджों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╢рд╣рд░ी рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдФрд░ рдкाрдд्рд░ों рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдЕंрд╢ों рдоें рд╣ी рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдпрдж्рдпрдкि рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢рдм्рджों рдХे рд╡िрдХृрдд рд░ूрдкों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЧँрд╡рдИ рдЪिрдд्рд░ों рдоें рд╣ी рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╕्рдордЧрд▓िंрдЧ, рдЯाрд░्рдЪ, рдЯेंрдкрд░ेрд░ी, рдЬрдирд░рд▓ाрдЗрдЬ्рдб, рдлिрд▓ाрд╕рдлрд░, рдЗрд▓्рдпूрдЬрди рдЖрджि рд╢рдм्рдж рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдкाрдд्рд░ों рдХे рд╕ंрд╡ाрджों рд╕े рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ुрдП рд╣ैं। рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢рдм्рджों рдоें рд╣िрди्рджी рдХे рдмрд╣ुрд╡рдЪрди рд╡ाрдЪрдХ рдк्рд░рдд्рдпрдпों рдХो рдЬोрдб़рдХрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे рдмрд╣ुрд╡рдЪрдиाрди्рдд рдмрдиाрдП рдЧрдП рд╣ैं, рдЯीрдЪрд░ों, рдХोрд░्рд╕рдмुрдХों рдЬैрд╕े рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣िрди्рджी рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рд╣ैं। рдЯेрди्рде, рдПрдХ्рдЬाрдо्рд╕, рдЬैрд╕े рдХрдЯрд╡ाँ (Clipped) рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢рдм्рджों рдХा рднी рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै।

        рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдФрд░ рдЙрд░्рджू рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдХे рд╣िрди्рджी рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╢рдм्рджों рдХा рд╕ाрдоाрди्рдп рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣िрди्рджी рдХे рдЬीрд╡рди्рдд рд░ूрдк рдХो рд╣ी рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рдЬрд╣рди्рдиुрдо, рд╢рдЧрд▓, рд╣рдХीрдХрдд, рддрд╣рдЬीрдм рдЬैрд╕े рд╢рдм्рдж рд╣िрди्рджी рдХो рд╡рд░्рддрдоाрди рдк्рд░рдХृрддि рдоें рдмрд╕ рдЧрдпे рд╣ैं। рдк्рд▓ाрд╡рди, рд╕्рдкрди्рджिрдд, рд╕ंрдд्рд░ाрд╕, рд╣рддрджрд░्рдк рдЬैрд╕े рддрдд्рд╕рдо рд╢рдм्рдж рднी рдЙрддрдиे рд╣ी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ैं। рдХрддिрдкрдп рд╢рдм्рдж рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЧрдв़े рднी рд╣ैं—рдЕрд░рд▓рдо-рддрд░рд▓рдо, рджрд░рд╣рдо-рд╡рд░рд╣рдо, рдЬो рдЕрдЧрдб़рдо рдмрдЧреЬрдо рдЬैрд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╢рдм्рдж рдХे рд▓рдп рдкрд░ рдЧрдв़े рдЧрдпे рд╣ैं। рднाрд╖ा рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╕ंрддुрд▓िрдд рдк्рд░рдпोрдЧ рдХृрдд्рд░िрдорддा рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЬीрд╡рддंрддा рдФрд░ рднाрд╖ा рдХे рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ूрдк рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।

          рд╡рд░्рдгрдиाрдд्рдордХрддा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╢рдм्рдж-рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХो рдоूрд░्рдд рдХрд░ рджेрдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рд╣ै। рдлрдЯ्рдЯрд░-рдлрдЯ्рдЯрд░ рдЬूрддा рдлрдЯрдлрдЯाрддा рд╣ुрдЖ, рд╕рдЯрд░ рд╕рдЯрд░ рдЬीрдн рдЪрд▓ा рд░рд╣ा рд╣ै, рдХрдоाрдИ рдХे рддрдоाрдо рд░ुрдкрдП рдЦрд░рдЦрд░ा рджिрдП, рд╡े рдоुрд▓्рд╣ुрд░-рдоुрд▓्рд╣ूрд░ рддाрдХрддे рд░рд╣े, рдЕрд╣рдХ рдЕрд╣рдХ рд░ो рд░рд╣े рд╣ैं, рдЯिрдирди рдЯिрдирди рдЯिрдирди рд░िрдХ्рд╢े, рдирд▓ рдкрд░ рд╣ुрдЪुрд░- рд╣ुрдЪुрд░ рдкाрдиी рдкीрддे рд╣ैं, рдордЯрд░ рдХे рджाрдиे рдХो рдиिрдХाрд▓ рдХрд░ рдкुрдбुрд░- рдкुрдбुрд░ рдкुрдб़рд░ा рд▓िрдпा, рдЧрди्рджे рдмрдЬрдмрдЬाрддे рд╣ुрдП рдиाрдмрджाрди рдЬैрд╕े рдк्рд░рдпोрдЧ рдХ्рд░िрдпा рдХी рдоूрд░्рддрддा рдХे рдХाрд░рдг рдЬीрд╡рди्рдд рдФрд░ рдпрдеाрд░्рдердЧ्рд░ाрд╣ी рдмрди рдЧрдпे рд╣ैं। рдмिрдо्рдмाрдд्рдордХ рдпा рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рдоूрд░्рддрддा рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХрдо рд╣ैं- рдЖँрд╕ू рдоें рднीрдЧी рд╣ुрдИ рдЦोрд╣-рд╕ी рд╢ूрди्рдп рдЖँрдЦें, 'рдЪрдЯ्рдЯाрди-рд╕ी рдЙрджाрд╕ी' ,'рдлूрд▓े рдЧुрдм्рдмाрд░े рдХे рд╕рдоाрди рдЙрдб़рддा рдорди। рдпों рдЕंрдЪрд▓ рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рдФрд░ рд╕рдордЧ्рд░ рдмिрдо्рдм рджिрдпा рд╣ै।

          рдЕрдкрд╢рдм्рджों рдЕрдерд╡ा рдЕрд╢्рд▓ीрд▓рддा рдмोрдзрдХ рд╢рдм्рджों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднी рдпрдеाрд░्рде рдХो рд╡्рдпंрдЬिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।рдпрд╣ рдзाрд░рдгा рдХा рдПрдХ рдкрдХ्рд╖ рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдЗрдирдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рд╕ीрдоिрдд рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै-рдирд╡ाрдм рдХे рдиाрддी, рдлрд▓ाрдирдЪीрди рдоाрд░ी, рджрд╣िрдЬрд░ा, рд╕ोрдЧिрдпाрдирд╡рдиी, рдорд░рдХीрдирд╡рдиा, рддेрд▓ рд▓рдЧाрдиे рдЧрдпा рд╣ै рдЖрджि। рд░ांрдб рдФрд░ рд░ंрдбी рдХी рдЧाрд▓िрдпों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдЖрдо рд╣ैं, рдЬो рдЧंрд╡рдИ рдЬрдмाрди рдкрд░ рдЪрдв़рдХрд░ рдмोрд▓े рд╣ैं। рд╢рд╣рд░ी рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрд╡ाрджी, рдХрдо्рдпुрдиिрд╕्рдЯ, рдЬрдирд╕ंрдШी рдЖрджि рджрд▓ рдпा рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдкрд░рдХ рд╕ंрдЬ्рдЮाрдУं-рд╡िрд╢ेрд╖рдгों рд╕े рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд▓ांрдЫिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡ी рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХो рдпे рд╢िрд╖्рдЯ рдЧाрд▓िрдпाँ рд╣ैं।

        рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╡ाрдХ्рдп рдЧрдарди рднाрд╡- рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдк्рд░рднाрд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдп рдХрдеा-рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдоें рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡ाрдХ्рдп рдЧрдд्рдпाрдд्рдордХрддा рд▓ा рджेрддे рд╣ैं। рд╕рднी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╡ाрдХ्рдп рдЧрдарди рдоें рдЛрдЬुрддा, рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рддрддा рдФрд░ рдк्рд░ाрд╕ाрджिрдХрддा рд╣ै। рдЕрднिрдзाрдд्рдордХ рдХрдердиों рдХे рдХाрд░рдг рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖्рдпрддा рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдк्рд░рдХृрддि-рдЪिрдд्рд░ों, рдоाрдирд╕ी рд╕्рдкрди्рджрдиों, рд░ोрдоाрдиी рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиाрдУं, рдЕрднाрд╡ाрдд्рдордХ рдкрд░िрджृрд╢्рдпों рдФрд░ рдУрдЬрдкрд░рдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рд╡ाрдХ्рдп рд░рдЪрдиा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдмрди рдЧрдпी рд╣ै। рд╢рдм्рджों, рдкрджрдмंрдзों рдпा рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ों рдХी рдкुрдирд░ाрд╡ृрдд्рддि, рд╕рдоाрди рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╡ाрд▓े рдЙрдкрд╡ाрдХ्рдпों рдХी рдпोрдЬрдиा рдЖрджि рдк्рд░рд╡िрдзिрдпों рд╕े рднाрд╡ाрдд्рдордХ рдЧрдж्рдп-рд▓рдп рдХा рд╕рд░्рдЬрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै-

(рдЕ) рднीрддрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рддрдХ рд╡рд╣ рд░ीрддा рд╣ै, рдкेрдЯ рднी рд░ीрддा, рдорди рднी рд░ीрддा, рдкрд░िрд╡ेрд╢ рднी рд░ीрддा, рд╡рд░्рддрдоाрди рднी рд░ीрддा, рднрд╡िрд╖्рдп рднी рд░ी.. (рдЖрдХाрд╢ рдХी рдЫрдд, рдкृрд╖्рда 86) (рдм) рд╢ाрд░рджा рд╢ाрд░рджा, рд╕ुрдЧंрдз рдХी рдПрдХ рдЕрдиुрднूрддि, рдХोрдорд▓рддा рдХा рдПрдХ рд╕्рдкрд░्рд╢, рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХी рдПрдХ рднाрд╖ा рдФрд░ рдЖँрдЦों рдХी рдиिрд░्рдордо рдЧрд╣рд░ाрдЗрдпों рдХे рдкाрд░ рдХोрдИ рдорд░्рдордордпी рдХрд╣ाрдиी-(рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ, рдкृрд╖्рда 95)

(рд╕) рдЙрд╕े рд▓рдЧा рдХि рд╡рд╣ рдмाрд╣ें рдлैрд▓ाрдП рдХрд╣ рд░рд╣ी рд╣ै-рдирд╣ीं, рдоैं рдЖрдЬ рдирд╣ीं рдЬाрдиे рджूँрдЧी, рдкाрд╕ рдХे рдмेрдв़े рд╕े рдлैрд▓рддी рд╣ुрдИ рд░ाрддрд░ाрдиी рдХी рдЦुрд╢рдмू рдЪिрд▓्рд▓ा рд░рд╣ी рд╣ै—рдирд╣ीं рдЬाрдиे рджूंрдЧी рдФрд░ рдХुрдЫ рджेрд░ рдкрд╣рд▓े рдХी рд░ोрдИ рд╣ुрдИ рдмांрд╕ुрд░ी рдХी рд╕ाрд░ी рддाрдиें рдЗрдХрдЯ्рдаी рд╣ोрдХрд░ рдЖрдЧे рдЦрдб़ी рд╣ैं рдФрд░ рдХрд╣ рд░рд╣ी рд╣ैं-рдирд╣ीं, рдирд╣ीं рдЬाрдиे рджूंрдЧी। (рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ, рдкृрд╖्рда 84)

(рдж) рд╕ीрд▓рди рднрд░ी рдмрд░рд╕ाрддों рдоें рд╕ीрд▓рддी рдЖँрдЦें, рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдЦाрд▓ी рдмрд░рддрдиों рдоें рдмाрд░-рдмाрд░ рдЭाँрдХрддी рдФрд░ рдЙрджाрд╕ рд▓ौрдЯ рдЖрддी рдЖँрдЦें, рднрд╣рд░ा-рднрд╣рд░ा рдХрд░ рдЧिрд░рддी рд╣ुрдИ рджीрд╡ाрд░ों рдХो рджेрдЦрддी рдЖँрдЦें, рд╕рдкाрдЯ рдЕрд╕ीрдо рд╕рди्рдиाрдЯे рд╕े рд▓рджी рд╣ुрдИ рдЕрдкрдоाрдиिрдд рдкीрдб़िрдд рдФрд░ рдЯूрдЯी рдЖँрдЦें-(рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧ, рдкृрд╖्рда 306)

(рдЗ) рдЗрди рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдШрд░ рдкрд░ рджрд░्рдж рд╕े рдЯूрдЯрддी рд╣ुрдИ рдПрдХ рдЕрд░्рдж्рдзрдирдЧ्рди рдиाрд░ी рд╣ै, рдЬрд╡ाрдиी рдХे рднाрд░ рд╕े рдоाрддी рдФрд░ рдЕрднाрд╡ों рдХे рд╢्рд░ृंрдЧाрд░ рд╕े рдмोрдЭिрд▓ рдПрдХ рдмेрдЯी рд╣ै, рдЯूрдЯी рдордб़ैрдпा рдХे рдиीрдЪे рдмрдб़े рдкेрдЯ рд╡ाрд▓ा рдПрдХ рд▓рдб़рдХा рдЫрдЯрдкрдЯा рдХрд░ рд░ो рд░рд╣ा рд╣ै। (рдкाрдиी рдХे рдк्рд░ाрдЪीрд░, рдкृрд╖्рда 209)

рдЗрди рдЙрдж्рдзрд░рдгों рдоें рдЧрдж्рдп-рд▓рдп рднीрддрд░ рдХे рд╕ूрдиेрдкрди, рд╕ुрдЧрдмुрдЧाрддे рднीрддрд░ी рд╕ंрд╡ेрджрдиों, рдЯूрдЯрддे рд╣ुрдП рдиिрд░ीрд╣ рдЕрд╣рд╕ाрд╕ों, рдХрд╕рдордХрд╕ाрддे рдЬीрд╡рди-рд░ाрдЧों рдФрд░ рд░ोрдоांрдЯिрдХ рддीрд╡्рд░рддाрдУं рдХी рд╡िрд╡िрдз рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХो рди рдХेрд╡рд▓ рд╡्рдпंрдЬिрдд рдХрд░рддी рд╣ै, рд╡рд░рди् рдорд╣рд╕ूрд╕рдиे рдХो рдмाрдз्рдп рдХрд░ рджेрддी рд╣ै। рдЗрди рдоाрдирд╡ी-рдоुрдж्рд░ाрдУं рдХे рднीрддрд░ рдХी рд╕рдЪ्рдЪाрдЗрдпों рдХो рдмрдб़ी рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрди рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХो рдоूрд░्рдд рдХрд░ рдЕंрдЪрд▓ рдХे рднीрддрд░ी рджрд░्рдж рдХो рдмाрд╣्рдп рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрде рдПрдХाрдХाрд░ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

        рднाрд╖ा рдоें рдЕंрдЪрд▓ рдХो рдЪिрдд्рд░ाрдд्рдордХ рдПрд╡ं рдРрди्рдж्рд░िрдп рд╕рдо्рдоूрд░्рддрди рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдкрд░िрджृрд╢्рдпाрдд्рдордХ рд╡рд░्рдгрди рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рд╕ंрд╕्рдкрд░्рд╢ рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЕंрдЪрд▓ рдХे рдк्рд░рддि рдмेрд╕рдм्рд░ рдЖрдд्рдоीрдпрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕्рдоृрддि рдоें рдЕंрдЪрд▓ рдХो рд╕ाрдХाрд░ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै-"рдпрд╣ рддрд░ैрдиा рдкुрд▓ рд╣ै, рдпрд╣ рд╣ाрдЯा рд╣ै, рдпрд╣ рдордЭрдЧांрд╡ा рд╣ैं. рдпрд╣ рдЧрдЧрд╣ा рд╣ै।" рдЕंрдЪрд▓ рдЙрд╕рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рд░рдЪा рдмрд╕ा рд╣ै— рджрд╢рд╣рд░े рдХे рдоेрд▓े рдХी рдЧंрдз рдЬुрддे- рдЬाрддे рдЦेрддों рдХी рдЧंрдз, рдЕрд▓рдЧрдиिрдпों рдкрд░ рд╕ूрдЦрддे рдзрд░ाрдК рд░ेрд╢рдоी рдХрдкрдб़ों рдХी рдЧंрдз, рдзूрдк рдоें рд╕ूрдЦрддी рдордХ्рдХे рдХी рдмाрд▓िрдпों рдХी рдЧंрдз, рдЙрдЧी рд╣ुрдИ рдбीрдоिрдпों рдХी рдЧंрдз, рдмрдЧीрдЪे рдоें рдЙрдЧी рд╣ुрдИ рдШाрд╕ों рдХी рдЧंрдз, рд╢рд░рдж рдХे рдЧрдб्рдвों рдоें рдеिрд░ाрддे рд╣ुрдП рдкाрдиी рдХी рдЧंрдз...2 , рдЕंрдЪрд▓ рдХी рдЬीрд╡рди-рдЧंрдз рдХा рдпрд╣ рд╡्рдпाрдкрдХ рдмिрдо्рдм рд╣ै। рдЪिрдд्рд░ों рдХी рдоूрд░्рддрддा рдФрд░ рд╢्рд░рд╡्рдпрддा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। "рдХрдЯ рдХрдЯ рдХрд░ рдЧिрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрд░ाрд░ рдзрдб़ाрдо рдзрдб़ाрдо, рдзाрд░ाрдУं рдХा рдмрдЬрдмрдЬाрддा рд╣ुрдЖ рд╢ोрд░, рдзाрд░ाрдУं рдоें рдкрдб़ी рдЪीрдЬों рдХा рдмेрддрд╣ाрд╢ा рднाрдЧрдиा, рдХрднी рдХिрд╕ी рдмрдб़ी-рд╕ी рдбाрд▓ рдХा рдКрдкрд░ рдЙрдардиा- рдЧिрд░рдиा, рдХिрд╕ी рдиाрд╡ рдХा рдбрдЧрдордЧाрддे рд╣ुрдП рдзाрд░ाрдУं рд╕े рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рдиा.... рдКрдкрд░ - рдКрдкрд░ рдХाрд▓े рдмाрджрд▓ों рдХा рд▓рд╣рд░ा рдкрд░ рд▓рд╣рд░ा ....рджूрд░ рддрдХ рдзाрди рдХे рдЦेрддों рдХा рдХाँрдкрдиा рдФрд░.... 3 рдХрд╣ीं- рдХрд╣ीं рдХ्рд░िрдпा-рд╡िрд╣ीрди рдЙрдкрд╡ाрдХ्рдпों рдпा рдкрджрдмंрдзों рд╕े рд╢्рд░рд╡्рдп-рджृрд╢्рдп (audio-visual) рдЪिрдд्рд░ рд╕ंрдЬोрдпे рд╣ुрдП рд╣ैं। 'рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ' рдоें рдЯूрдЯрддे рд╣ुрдП рдмांрдзों рд╕े рджрд░рдХрддे рдЬрд▓ рдХी рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рдпा рд╡िрдкрд░ीрдд рдзाрд░ाрдУं рдХो', 'рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧ' рдоें рджेрд╣ाрддी рд╢рд╣рд░ рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рд╣рд╡ा рдХी рд╡рд░्рддुрд▓ाрдХाрд░ рд╡िрд╖ाрдХ्рдд рд▓рд╣рд░ों рдХो, рд╕ूрдЦрддा рд╣ुрдЖ рддाрд▓ाрдм рдоें рдЯूрдЯ-рдЯूрдЯрдХрд░ рдЧृрд╣ рд░рд╣े рдмрдЧीрдЪे" рдХो рддрдеा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХे рд╢ीрд░्рд╖рдХों рдХो рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдоिрд▓ी рд╣ै। рдХुрдЫ рдирдпे рд╕ाрджृрд╢्рдп рднी рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ैं। "рджрд░्рдж рдЕрдм рдЖँрд╡ा рдмрдирдХрд░ рджрд╣рдХ рд░рд╣ा рд╣ै рдоौрдд рдХी рддрд░рд╣ рднीрдЧा рд╣ुрдЖ рдЕंрдзрдХाрд░ рдПрдХ рдЬрдЧрд╣ рд╕े рдлрдЯ рдЧрдпा, рдЙрдоा рдХा рдмीрдоाрд░ рд╢рд░ीрд░ рдХрд╕ाрдИ рдХे рдШрд░ рдоें рдкрдб़ी рдЧाрдп рдХी рддрд░рд╣ рд╣рд▓рд╣рд▓ рдХाँрдк рд░рд╣ा рдеा, рдХुрдХрд░ौंрдЫी рд▓рдЧे рд╣ुрдП рдЧрджрд╣े рдХी рддрд░рд╣ рдкूрд░े рдЧाँрд╡ рдоें рджौрдб़ рд░рд╣ा рдеा, рдЪाрдп рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕ुрдб़рдХрдиे рд▓рдЧे рдЬैрд╕े рдмैрд▓ рдиाँрдж рдоें рдоुँрд╣ рдбुрдмोрдХрд░ рд╕ाрдиी рдХा рдкाрдиी рд╕рдб़рдХрддा рд╣ै, рдЖрджि। рдпे рд╕ाрджृрд╢्рдп рдЖँрдЪрд▓िрдХрддा рдХे рдЧрд░्рдн рд╕े рдЙрдкрдЬे рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХो рднी рдпрдеाрддрде्рдп рдмрдиाрддे рд╣ैं।

     рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХрддा рдЗрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рднाрд╖ा рдХी рдк्рд░рдХृрд╖्рдЯ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै। рд╢рдм्рджों рдХे рд╡िрдкрд░ीрддाрд░्рдердХ рдк्рд░рдпोрдЧ, рдкрд░ोрдХ्рд╖-рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рдк्рд░рдХрдерди, рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рд╡ाрдХ्рдп рдФрд░ рд╡िрд░ोрдзी рд░ंрдЧों рдХे рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдХрде्рдп рдХो рдЪुрдЯीрд▓ा рдФрд░ рджрд╣рд▓ाрдиे рд╡ाрд▓ा рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

(рдЕ) рдкिрддाрдЬी рд╕ुрдмрд╣-рд╕ुрдмрд╣ рдпрд╣ рдоंрдЧрд▓рдз्рд╡рдиि (рдЧाрд▓िрдпाँ) рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЦрдб़े рд╣ैं।⁷

 (рдм) рдЧाँрд╡ рдХी рд▓рдб़рдХी рдХे рд╕ाрде рд╢рд░ाрдлрдд (рдмрджрдоाрд╢ी рдХрд░рддे рд╣ुрдП рджेрдЦा рд╣ै।

(рд╕) рдЦाрдиा рдХुрдд्рддों (рд╢िрд╡рд▓ाрд▓ рдЖрджि) рдХे рд▓िрдП рдмрдиा рдеा, рдЙрд╕े рдмैрд▓ों рдХो рдЦिрд▓ा рджो। рдЖрдЦिрд░ рдЧाँрд╡ рдХे рдХुрдд्рддों рд╕े рдЕрдкрдиे рдмैрд▓ рдЕрдзिрдХ рдирдЬрджीрдХ рд╣ै рди.рез

(рдж) рдЪोंрдХрд░рджाрд╕ рдХी рд╣рд╡ेрд▓ी рдХे рд╕ाрдордиे рд╕рдб़рдХ рдЪौрдб़ी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै, рдЬैрд╕े рд╡рд╣ рднी рдЙрдирдХा рдЦ्рдпाрд▓ рд░рдЦрддी рд╣ो। (рд╢ोрд╖рдХों рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп) ¹⁰ 

(рдп) рдЗрд╕ рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди рдоें рдЖрджрдоी рд╣ोрдиा рд╣ी рдХाрдлी рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рдЙрд╕े рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рдХा рдЖрджрдоी рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।"

(рдЗ) рдЬैрд╕े рдПрдХ рдирдИ рджुрдиिрдпा рджेрдЦी рдПрдХ рджुрдиिрдпा рдЬिрд╕рдХा рд░ंрдЧрдорд╣рд▓ рдХिрд╕ाрдиों рдФрд░ рдордЬрджूрд░ों рдХी рдЪीрдЦ-рдЪिрд▓्рд▓ाрд╣рдЯों рдХे рдХंрдзे рдкрд░ рдЦрдб़ा рдеा, рдЬिрд╕рдХे рдХрдорд▓ рдЗрди рдЧрд░ीрдмों рдХे рдкрд╕ीрдиे рдХे рдХीрдЪрдб़ рдоें рдЦिрд▓े рдеे, рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдХाрд╢ рдЧрд░ीрдмों рдХी рд╣рдб्рдбिрдпों рдХी рд░рдЧрдб़ рд╕े рдлूрдЯрддा рдеा।¹² (рд╡िрд░ोрдзी рд░ंрдЧों рдХे рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рд╕े рдкूँрдЬीрд╡ाрдж рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп) 

        рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдХрд╣ाрд╡рддों- рдоुрд╣ाрд╡рд░ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднी рдЖँрдЪрд▓िрдХрддा рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ै। рдпे рд▓ोрдХोрдХ्рддिрдпाँ рдкृрд╖्рдарднूрдоि, рдЕंрдЪрд▓ рдХे рдаेрдардкрди рдФрд░ рд▓ोрдХрдЬीрд╡рди рдХे рд╕рдд्рдпों рдХी рдЬिрди्рджा рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддिрдпाँ рд╣ैं—'рдЖрди्рд╣рд░ рдХुрдХुрд░ рдмрддाрд╕ै рднूрдХे, рдХрд╣िрдпा рдкूрдд рдЬрдирдорд▓ें, рдХрд╣िрдпा рдЭाँрдХрд░ि рднрдЗрд▓ рдЖрджि। 'рд╣िрди्рджी рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдХрд╣ाрд╡рддों- рдоुрд╣ाрд╡рд░ों рдХा рднी рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЖँрдЪрд▓िрдХ рднाрд╖ा рдХी рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдХрддिрдкрдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╣िрди्рджी рдХे рджाрдпрд░े рдХो рд╡िрд╕्рддाрд░ рджेрддे рд╣ैं—'рддो рдоोрд╣рдирднोрдЧ рд▓ेрдХрд░ рднрдХोрд╕ों рдФрд░ рджीрдпा рднрд░-рднрд░рдХрд░ рдЪрд░рдгाрдоृрдд рд╕ुрдб़рдХो।" "рдкेрдЯ рдордбुрдЖ рд╕े рдмोрдХрд░рд╡ाрддे (рдмाрдд рдЙрдЧрд▓рд╡ाрдиा) рд░рд╣े', 'рдЕрдЪ्рдЫी рдлिंрдЪाрдИ рдХी рдеी' рдЗрдд्рдпाрджि। рдоिрдердХीрдп рд╡ाрдХ्рдпों рдФрд░ рд╢рдм्рджों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд╢्рд░рдж्рдзाрди्рдзрддा рдХो рдж्рдпोрддिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं-"рд╡рди рдоुрд░्рдЧिрдпों рдмрдирдХрд░ рдкрдХрдб़ा рд╣ै рдкेрдЯ рдордбुрдЖ рдиे।13 'рдЧाрди्рд╣ी рдЬी (рдЧांрдзी) рдЕрд╡рддाрд░ी рдЖрджрдоी рд╣рд╡ें, рдоुрд░рджा рдХे рдЬिрдпा рджेрд▓ें। рдЬेрд▓ рдоें рд╕े рдЙрдб़ि рдЬाрд▓ें । рдХुрдЖँ рдоें рдХूрджि рдХे рдкрдЪाрд╕ рдХोрд╕ рджूрд░ рдЬा рдХे рдЙрддрд░ाрд▓े। "14 'рд╕ेрдорд▓ рдХे рдкीрдЫे рддो рдЬाрд▓िрдо рдирдЯ рд░рд╣рддा рд╣ै।' рдЖрджि। рдЧंрд╡рдИ рдмोрд▓ी (рд╡िрднाрд╖ा) рдХे рд╡ाрдХ्рдпों рдФрд░ рд▓ोрдХрдЧीрддों рдХी рдкंрдХ्рддिрдпों рд╕े рдЖंрдЪрд▓िрдХ рд░ंрдЧ рдЧрд╣рд░ा рдФрд░ рд▓рдпाрдд्рдордХ рдмрди рдЧрдпा рд╣ै। рд▓ोрдХрдЧीрдд рдкूрд░े рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХी рд╡्рдпрдеा, рдиाрд░ी рдХी рдХрд╕рдХрддी рдкीрд░ рдФрд░ рдЕंрдЪрд▓ рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рдЬीрд╡ंрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рддो рдмोрд▓ी рдЧрдд рд╡ाрдХ्рдп рдЕंрдЪрд▓ рдХे рдоुрд╣ाрд╡рд░े рдХो рд╡्рдпंрдЬिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं-

(рдЕ) рдкाрди рдЦा рдХे рдЫुрд░िрдпा рдЫिрдкा рдХे рдмेрдЗрдордирд╡ां рд╣ँрд╕े рд▓ा рдХрд╕рдЗрдпा рдХि рдЕрдЗрд╣ो рд▓ोрдЧрд╡ा।¹²

(рдм) рд╣ाрде рдЧोрдб़ рдлूрд▓ि рдЬрдЗрд╣ें рдкेрдЯрд╡ा рдиिрдХрд░ि рдЬрдЗрд╣ें рдмंрдЧрд▓ा рдХे рдкाрдиी рд╣ै, рдЦрд░ाрдм рд░े рд╡िрджेрд╕िрдпा।¹⁶ 

(рд╕) рд╣рдо рдЪрд░рдЦें рд╕े рд▓ेрд╡ें рд╕ुрд░ाрдЬ, рд╣рдоाрд░ рдХोрдИ рдХा рдХрд░िрд╣ें।

(рдж) рдЕрд░े, рд╣ो рджेрдЦрд╡े рд░े, рднंрдЗрд╕िрдпा рдФрд░ рдмрдХрд░िрдпा, рдПрдХ्рдХे рдоें рдоिрд▓ि рдХे рддाрд▓े рдХे рдУрд╣ рдкाрд░ рдиिрдХрд▓ि рдЧрдЗрд▓ी। рджрдЙрд░-рджрдЙрд░ рд╣ाँрдХि рд▓े рдЖрдЙ рдиाрд╣ीं рдд рдХेрд╣ू рдХे рдЦेрдд рдоें рдкрд░ि рдЬрдЗрдпें рдд рд╣рдорд╣рди рджूрдиों рдЬрдиी рдХा рдорд░рдо्рдордд рд╣ोрдиे рд▓ाрдЧी।¹⁷

     рд╢рд╣рд░ी рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдФрд░ рдбाрдпрд░ी рдХे рдЕंрд╢ों рдоें рднाрд╖ा рдХा рдкрд░िрдиिрд╖्рдаिрдд рд░ूрдк рддрдеा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢рдм्рджों рд╡ाрдХ्рдпों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕ंрджрд░्рдн рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░िрдЪрд░्рдЪाрдУं рдоें рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рддрдеा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢рдм्рджों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡िрдпों рдХे рд╢рдЧрд▓ рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै।

(рдЕ) рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдПрдХ рдЕрдоूрд░्рдд рдФрд░ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рд╕ंрдд्рд░ाрд╕ рдХो рдЙрдЧрд▓рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं।"

(рдм) 'рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХा рд░िрд╢्рддा рдпे рд▓ोрдЧ рдирд╡ीрди рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдФрд░ рдоूрд▓्рдпों рд╕े рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдЬोрдб़ рдкाрддे, рдФрд░ рдХ्рдпों рдирдкुंрд╕рдХрддाрд╡ाрджी рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рд╡्рдпрдХ्рддिрд╡ाрджिрддा рдХो рд╣ी рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджेрддे рд╣ैं। 

(рд╕) рдк्рд░ेрдо рдПрдХ рдЗрд▓्рдпूрдЬрди рд╣ै, рдЖрджрдоी рдХो рднрдЯрдХाрддा рд╣ै।²⁰

       рдбाрдпрд░ी рдХे рдЕंрд╢ों рдоें рдЕрдерд╡ा рд╕्рдоृрддि-рдЪिрдд्рд░ों рдоें рд╡ाрдХ्рдпрд╡िрди्рдпाрд╕ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡ाрдХ्рдп-рдпोрдЬрдиा рд╕े рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдПрд╡ं рдЬрдЯिрд▓ рд╣ैं। рдмौрдж्рдзिрдХ рдкрд░िрдЪрд░्рдЪाрдУं рдоें рд╡ाрдХ्рдп рд▓рдо्рдмे рдФрд░ рдЙрд▓рдЭें рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╡ाрдХ्рдп-рдпोрдЬрдиा рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡ृрдд्рддि рдЫोрдЯे рдФрд░ рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡ाрдХ्рдпों рдХा рдЧрдарди рдПрд╡ं рдк्рд░рд╡ाрд╣ рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рдерд▓ों, рд╕ंрджрд░्рднों, рдкाрдд्рд░ों рдФрд░ рд╢рдм्рдж-рдЪिрдд्рд░ों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдЬрдЯिрд▓ рдоिрд╢्рд░ рд╡ाрдХ्рдпों, рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╡ाрдХ्рдпों, рдХ्рд░िрдпाрдкрд░рдХ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЙрдкрд╡ाрдХ्рдпों, рдХ्рд░िрдпाрд╡िрд╣ीрди рд╡ाрдХ्рдпों рдХा рдЧрдарди рд▓ेрдЦрдХ рдХे рднाрд╖ाрдЧрдд рд╕рдЪेрдд рдк्рд░рдпोрдЧ рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рдХрд╣ीं-рдХрд╣ीं рд╕ूрдХ्рддिрд╡ाрдХ्рдп рдпा рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдкрд░рдХ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╕ूрдЪрдХ рд╡ाрдХ्рдп рднी рднाрд╖ा рдХी рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рд╕ंрд╣рддि рдХो рд▓рдХ्рд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं-"рдЬрдоींрджाрд░ी рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдЖрджрдоिрдпрдд рдХो рдзीрд░े-рдзीрд░े рдиिрдЧрд▓рдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░рддी рд╣ै।"" рджेрд╣ाрдд рдоें рдкुрд░ुрд╖ाрд░्рде рдкрдд्рдиी рдХो рдкीрдЯे рдмिрдиा рдЕрдзूрд░ा рд░рд╣рддा рд╣ै।" "рдоेрд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा-рджीрдХ्рд╖ा рдХी рд╢्рд╡ेрдд рдк्рд░рддिрдоाрдУं рдХे рдиीрдЪे рдХोрдИ рдХрд░ाрд╣ рд░рд╣ा рд╣ै।" "рдЦूрди рдХा рд░िрд╢्рддा рдкाрдиी рдХा рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдФрд░ рдкाрдиी рдХा рд░िрд╢्рддा рдЦूрди рдмрди рд░рд╣ा рд╣ै।" "рджिрд▓्рд▓ी рдоें рдЬैрд╕े рд▓ोрдЧ рд╕ुрдмрд╣ рдХो рдЬрдЧाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдпрд╣ाँ рд╕ुрдмрд╣ рд▓ोрдЧों рдХो рдЬрдЧाрддी рд╣ै।" рдЗрдд्рдпाрджि।

     рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рдЕंрдЪрд▓, рджेрд╣ाрддी рд╢рд╣рд░ рдФрд░ рдорд╣ाрдирдЧрд░ рдХो рд╕рдорд╕्рдпाрдУं, рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиों рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрдПँ рднी рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी рд╣ैं। рдЕंрдЪрд▓ рдХी рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХрддा рджрд░рдХ- рджрд░рдХ рдХрд░ рд╕ूрдЦрддे рд╕ूрдЦрддे, рдХँрдЯीрд▓े рдФрд░ рд╡िрд╖ाрдХ्рдд рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рдЖрдЬ рднी рдпे рдЕंрдЪрд▓, рдпे рджेрд╣ाрддी рд╢рд╣рд░ рдЕрдХрде рдЧрд░ीрдмी рдоें рдХрд╕рдорд╕ा рд░рд╣े рд╣ैं। рд░ाрдЬрдиीрддि рдиे рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХो рдЗрддрдиा рд╡िрд╖ाрдХ्рдд рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै рдХि рдХोрдИ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рд░рд╣рдХрд░ рдЬी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा। рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рднाрд░рддीрдп рдЬीрд╡рди, рд╡िрд╢ेрд╖рддः рдЖँрдЪрд▓िрдХ рдФрд░ рджेрд╣ाрддी рд╢рд╣рд░ों рдХे "рдЬрдирдЬीрд╡рди рдоें рдЖрдП рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХो рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдкрдХрдб़ा рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рдоूрд▓ рд╕ंрдХрд▓्рдк рдЙрд╕ी рдЦुрд░рджрд░े рдпрдеाрд░्рде, рд░ीрддрддी рд╣ुрдИ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं, рдЧ्рд░ाрдо рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдФрд░ рдЙрдирдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХो рджрд░्рд╢ाрдиा рд╣ै। рдпे рд╕рдорд╕्рдпाрдПं, рдпे рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдФрд░ рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХो рдЦंрдбिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕्рд╡ाрд░्рдеी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдЧांрдзीрд╡ाрджी рдЖрд╕्рдеाрдУं рдФрд░ рдЖрдЬाрджी рдХे рд╕рдкрдиों рдХो рдиिрд░рд░्рдердХ рдФрд░ рд╡िрдХृрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЗрд╕рдХे рдоाрд░्рдоिрдХ рдЪिрдд्рд░рдг рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рднाрд╖ा рдоें рдЦुрд░рджрд░े рдФрд░ рдмेрд▓ौрд╕ рдпрдеाрд░्рде рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдЖँрдЪрд▓िрдХрддा рдХो рд╢ैрд▓ी рдпा рдЖрди्рджोрд▓рди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧ्рд░рд╣рдг рдирд╣ीं рдХрд░рддा, рдЕрдкिрддु рдЕंрдЪрд▓ рдХो рдПрдХ рд╕рдордЧ्рд░ рдПрд╡ं рдпрдеाрд░्рде рдмिрдо्рдм рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдЬीрд╡ рдмрдиाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЖँрдЪрд▓िрдХ рднाрд╖ा рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╣ै, рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рд╕ाрдз्рдп рдирд╣ीं, рдЕрдкिрддु рд╕ाрдзрдирднूрдд рд╣ै।

       рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХрде्рдп рдХी рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖्рдпрддा рдХो рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рднाрд╖ा рдоें рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рд╕рд░рд▓рддा рдФрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯрддा, рдХрдеाрдд्рдордХрддा рдФрд░ рд▓рдпाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ाрд╣ рд╣ै। рд╡рд╣ рднाрд╖ा рдХे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдк्рд░рдпोрдЧों рдХा рд╣ी рдЕрдн्рдпрд╕्рдд рдирд╣ीं рд╣ै, рдЙрдЧрддी рд╣ुрдИ рднाрд╖ा рдХो рднी рдкрд╣рдЪाрдирддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдЧрддी рд╣ुрдИ рднाрд╖ा рдЬрдирдЬीрд╡рди рдХी рд╣ै, рдЙрджाрд╕ рдЪेрд╣рд░ों рдХी рд╣ै, рдаंрдбी рдЖрд╕्рдеाрдУं рдФрд░ рдиिрд░ीрд╣ рдЪेрд╣рд░ों рдХी рд╣ै। рдЬीрд╡рди рд╕े рдЗрддрдиे рдЧрд╣рд░े рд▓рдЧाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рднाрд╖ा рдоें рдЬीрд╡рди рдХी рддрдкрди рдоूрд░्рдд рд╣ुрдИ рд╣ै. рд╕ूрдЦрддी рд╣ुрдИ рдЕंрдЪрд▓ рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХा рдпрдеाрд░्рде рдмिрдо्рдмрди рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рд╢िрд▓्рдкрдЧрдд, рднाрд╖ाрдЧрдд рдпा рд╢ैрд▓ीрдЧрдд рдк्рд░рдпोрдЧों рдоें рди рдЙрд▓рдЭрдХрд░ рдХрде्рдп рдХी рд╕рдЬीрд╡ рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдд्рдордХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдФрд░ рдкрд░िрд╡ेрд╢рдЧрдд рдпрдеाрд░्рде рдоें рдк्рд░рднाрд╡ी рдПрд╡ं рд╕ंрддुрд▓िрдд рдЧрдардмрди्рдзрди рд╣ै।

рд╕рди्рджрд░्рдн:

1. рдЖрдХाрд╢ рдХी рдЫрдд, рдкृрд╖्рда 26

2. рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧ, рдкृрд╖्рда 148

3. рд╕ूрдЦрддा рд╣ुрдЖ рддाрд▓ाрдм, рдкृрд╖्рда 26

4. рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ, рдкृрд╖्рда 287 (рд▓рдШु рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1979)

5. рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧ, рдкृрд╖्рда 274

6. рд╕ूрдЦрддा рд╣ुрдЖ рддाрд▓ाрдм, рдкृрд╖्рда 20 7. рдкाрдиी рдХे рдк्рд░ाрдЪीрд░, рдкृрд╖्рда 31 (рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1976)

8. рдкाрдиी рдХे рдк्рд░ाрдЪीрд░, рдкृрд╖्рда 107 9. рд╕ूрдЦрддा рд╣ुрдЖ рддाрд▓ाрдм, рдкृрд╖्рда 4

10. рдЖрдХाрд╢ рдХी рдЫрдд, рдкृрд╖्рда 38

11. рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧ, рдкृрд╖्рда 244

12. рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ, рдкृрд╖्рда 47

13. рд╕ूрдЦрддा рд╣ुрдЖ рддाрд▓ाрдм, рдкृрд╖्рда 40

14. рдкाрдиी рдХे рдк्рд░ाрдЪीрд░, рдкृрд╖्рда 101

15. рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ, рдкृрд╖्рда 156 16. рдЬрд▓ рдЯूрдЯрддा рд╣ुрдЖ, рдкृрд╖्рда 43-

17. рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧ, рдкृрд╖्рда 255

18. рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧ, рдкृрд╖्рда 130 19. рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧ, рдкृрд╖्рда 313

20. рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧ, рдкृрд╖्рда 329

рдмी. рдПрд▓. рдЖрдЪ्рдЫा

рдиॉрд░्рдердЯाрдКрди рдЕрдкाрд░्рдЯрдоेंрдЯ
рдл्рд▓ैрдЯрдиं-701рдЯॉрд╡рд░-27
рд╕्рдЯीрдлेंрд╢рди рд░ोрдб(рдмिрди्рдиी рдоिрд▓्рд╕)
рдкेрд░ंрдмूрд░, рдЪेрди्рдирдИ (рддрдоिрд▓рдиाрдбु)
рдкिрди-600012
рдоो-9425083335

рдпे рднी рдкрдв़ें; рдЖрдд्рдорд╡ृрдд्рдд рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕рдордХाрд▓ рдХा рдХोрд▓ाрдЬ : рдоाрдл рдХрд░рдиा рдпाрд░

рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें

0 рдЯिрдк्рдкрдгिрдпाँ
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें (0)
To Top